Paradoks Panaceum

To, że praktyka jogi potrafi wnieść ze sobą wiele dobrego, od dekad nie jest już tajemnicą. Wzmacnia i uelastycznia mięśnie, więzadła i ścięgna, jednocześnie angażując wszystkie główne taśmy powięziowe. Umysłowi przynosi z kolei emocjonalną równowagę, lepszą koncentrację, witalność i dobre samopoczucie. Może też odnawiać relacje z nami samymi i innymi. Jeśli jeszcze nie przekonałaś/eś się o tym na własnej skórze, to z pewnością o tym słyszałaś/eś. Przekaz medialny o jodze od kilku dekad brzmi: joga jest dobra na wszystko i dla wszystkich. Zapraszam do artykułu o Paradoksie Panaceum, czyli kiedy joga nie bywa złotym środkiem.

Pułapki zachłyśnięcia

Rodzajów zajęć jogi i podejść do nich jest jednak bardzo wiele. Joga nigdy — nawet tysiąclecia temu — nie była filozofią jednolitą. Mimo to można dziś odnieść wrażenie, że tę różnorodność serwuje się często jako zbiór praktyk o dość uniwersalnych skutkach, bez względu na styl zajęć i psychofizyczną kondycję uczestnika. Może to prowadzić do wielu nieporozumień.

Psychoterapeuta i nauczyciel medytacji David Treleaven nazwał to zjawisko “problemem panaceum”. Zwraca nim uwagę, że praktyki wykorzystujące mindfulness, które święcą wiele sukcesów i przyczyniają się do rozwoju osobistego praktykujących, mogą też przynosić działania niepożądane. Na łamach swojej książki relacjonuje, jak pomijanie w mediach pełni tej rzeczywistości staje się źródłem problemów zarówno uczestników zajęć, jak i nauczycieli.

Przed nieostrożnym entuzjazmem ostrzega też na łamach Perspectives in Psychological Science Van Dam i jego zespół. Powszechnie mówi się bowiem, że medytacja i odpowiednio prowadzona joga pomaga w redukcji stresu, budowaniu psychicznej odporności i zdrowej relacji z własnym ciałem. Jednak nie każda joga z powodzeniem rozprawi się z chronicznym stresem, jak zauważa w swoim wykładzie autorytet w dziedzinie traumy i uzależnień Gabor Maté. Co więcej, standardowe zajęcia mogą prowadzić do skutków niezwiązanych na ogół z joga, takich jak wzmożenie lęku, napady paniki, kłopoty ze snem, dysocjacja, depersonalizacja zalanie emocjonalne i ponowne przeżywanie traumatycznych wspomnień.

Wymienia je w swoim projekcie badawczym profesorka psychiatrii i ludzkiego zachowania na Brown University, Willoughby Britton. Nie bez przyczyny nadała mu też tytuł Projektu Zróżnicowanych Doświadczeń Kontemplacyjnych. Z badań naukowczyni wynika, że wizerunek, który uwzględnia tylko pozytywne efekty praktyk opartych na uważności i nie bierze pod uwagę, że coś może pójść inaczej, to wizerunek niepełny i wykluczający doświadczenia wielu praktykujących.

Istnieją też obszerne badania nad hatha jogą, które dowodzą tego samego. Rowan Silverberg, Jennifer West i Alison Rhodes to autorki trzech prac doktorskich, które analizują subiektywne doświadczenia uczestniczek hatha jogi i osobistą wartość, jaką wynoszą z zajęć. Głosy kobiet, które wyłaniają się z tych publikacji, pokazują, że oprócz sukcesów praktyka jogi może też prowadzić do dyskomfortu, nasilenia kryzysu i w efekcie destabilizować, zamiast przywracać do równowagi. Porównajmy: tak jak nie ma jedzenia dobrego dla absolutnie wszystkich, jedynego słusznego sportu, najlepszej formy sztuki, ani bezsprzecznie zadowalającej profesji — tak nie ma jednej jogi, która celnie odpowie na wszelkie potrzeby. Wszystkie formy ludzkiej działalności mają swoje ograniczenia.

Obserwując popularyzację jogi posturalnej, można jednak dojść do wniosku, że otoczono ja nimbem uniwersalnej niezawodności. Jej przewagą nad innymi aktywnościami fizycznymi jest dobroczynny wpływ na psychikę i duchowość praktykujących. Mimo podkreślania tych walorów psychologiczne treści na kursach nauczycielskich pojawiają się dość rzadko: w sylabusach kilkudziesięciu kursów nauczycielskich w Polsce znalazłam jedno wspomnienie dotyczące zajęć uwrażliwionych na traumę, jeden czterogodzinny moduł o biopsychologii i jedną część poświęcona psychologii. Brakuje zwłaszcza treści związanych z kryzysami zdrowia psychicznego, które — jak okazało się w pandemii — są dziś alarmująco powszechne. Tymczasem marginalnie traktują zdrowie psychiczne także popularne podręczniki jogi. Przykładowo, podręcznik podstaw nauczania jogi Marka Stephensa: 1 strona (z 350) o jodze w depresji, jego Terapia jogą: 11 stron (z 590). Asana. Pranayama. Mudra. Bandha Swamiego Satyanandy: 0 stron. Pranayama B.K.S. Iyengara: 0 stron. Yoga Mala Sri K. Pattabhi Joisa: 0 stron.

Na szczęście tendencja ta zaczyna się zmieniać i coraz głośniej mówi się o tym, że osoba w kryzysie wymaga szczególnie ukierunkowanego podejścia. Bazuje ono na zrozumieniu, jak funkcjonuje układ nerwowy takiego uczestnika, oferuje skuteczne praktyki dla samoregulacji i budowania własnych zasobów, a nauczycieli kształci w bezpiecznym prowadzeniu zajęć. To warunki konieczne dla terapeutycznej pracy, bo standardowe skrypty jogi lub medytacji mogą nie tylko nie pomóc uczestnikowi w kryzysie, lecz nawet zniechęcić do zajęć lub pogorszą jego stanu. Polska zna dość niedawny przykład instruktora jogi, który bez odpowiedniego przygotowania zabrał na wyjazd osobę w klinicznej depresji, a następnego dnia wywoziła ją z powrotem karetka. Zdrowie psychiczne to poważna sprawa.

Nie dziwi więc, że nowoczesne, najbardziej szanowane programy certyfikujące nauczycieli zawierają dziś moduł o praktykach dla kryzysów psychicznych. Przykładowo, renomowany ośrodek jogi Kripalu, uwzględnia w swoim kursie nauczycielskim 40-godzinny blok Jogi świadomej traumy. Nie trzeba jednak udawać się za ocean, by z problemem panaceum wyrównać rachunki.

Joga dla traumy w Polsce

Dziś w Polsce dostępne są zajęcia Jogi świadomej Traumy (Trauma Center Trauma Sensitive Yoga), której autorem jest David Emerson. To terapeutyczna forma hatha jogi rozwijana i badana od 20 lat w bostońskim Centrum Traumy i Ucieleśnienia oraz kształtowana w ścisłej współpracy ze sławą traumatologii, Besselem van der Kolkiem. Opiera się o najaktualniejszą wiedzę neuronauki i psychologii oraz filozofię i cielesną praktykę hatha jogi. Polecają ją też światowego formatu specjaliści jogi i psychologii: Peter Levine, Stephen Cope, Arielle Schwartz i Stephen Porges.

Od jesieni prowadzę z ramienia Justice Resource Institute kursy wprowadzające do Jogi świadomej traumy, w których udział biorą też psychoterapeuci, pracownicy kryzysowi i bodyworkerzy różnych nurtów. Prowadzę też uzupełniające szkolenia dla nauczycieli i uczestników jogi oraz dla trenerów personalnych, instruktorów fitness i osób, którym treningi przynoszą trudność ze względów psychologicznych. Kursanci zdobywają na nich zrozumienie dla układu nerwowego i reakcji ciała w odpowiedzi na kryzys, uczą się też, które elementy pomagają w jodze i treningach, a których należy unikać oraz jak powrócić do kontaktu z ciałem, kiedy bycie w nim bywa trudne i dezorientujące.

Wiele aktywnych fizycznie osób, z wszelkich dziedzin sportu, zmaga się dziś z trudnościami w zajęciach, które niegdyś przynosiły im radość i satysfakcję. Ponieważ z każdym uczestnikiem zajęć przeprowadzam wywiad, mogę usłyszeć treści, które na ogół nie docierają do uszu większości instruktorów. Moje klientki i klienci relacjonują, jak w pracy z oddechem doświadczają ataków paniki, jak uważne poczucie jakiejś części ciała staje się nieznośne, jak przekraczano ich granice albo tworzono warunki do przekraczania granic własnych, a nawet jak przestały chodzić na jogę, bo na zajęciach nie mogły opanować płaczu. Wśród tych przykładów znajduje się między innymi była tancerka baletowa o silnym i otwartym ciele, więc obrazy osób z traumą oraz ich reakcji i potrzeb potrafią być bardzo nieoczywiste.

Nie mówimy jednak tylko o kobietach! Mogłabym tu też dodać przykład trenera personalnego i kulturysty, który po kilkunastu minutach kończy swoje treningi i wychodzi z siłowni. Mimo że od nastoletniości uprawia sport pięć dni w tygodniu, teraz doświadcza tak intensywnej derealizacji i niepokoju, że treningi stały się dla niego nie do zniesienia. Pozbawia go to osiowej części dotychczasowego życia i komplikuje nie tylko życie zawodowe, lecz także chwieje całym poczuciem tożsamości.

Tę sytuację można jednak złagodzić i odzyskać dostęp do swojego ciała, do jego swobody, gracji siły i poczucia bezpieczeństwa we własnej skórze — z uważnoscią, jogą, zrównoważonym i świadomym podejściem do aktywności fizycznej.

Autorka: Carolina Const – pierwsza polska nauczycielka Jogi świadomej traumy w formule legendarnego Centrum Traumy i Ucieleśnienia w Bostonie, która rozpoczęła swoją przygodę z jogą w aśramie Satyanandy w Nepalu. Carolina pomaga Polkom i Polakom dobrze czuć się w swoim ciele, przywracać mu swobodę, spokój i siłę. Bez poczucia winy. Jej zajęcia to okazja, by odkrywać swój wewnętrzny punk: robić rzeczy po swojemu, odnajdywać komfort w swoich dziwnościach, znajdować łagodność i równowagę w chaotycznych i nieczułych czasach. W swojej pracy czerpie to, co najlepsze z prastarych praktyk i nowoczesności, intuicji i naukowego konkretu. Poza hatha jogą, joga nidrą i kliniczną aromaterapią Carolina niesie przesłanie zrównoważonego fitnessu, a osobom, które przetrwały traumę, pomaga z dumą nosić zasłużoną, superbohaterską pelerynę. Znajdziesz ją na www.punkjoginka.pl

Źródła:

• Britton, Willoughby. 2017. Varieties of Contemplative Experience Project. Brown University. [URL: https://www.brown.edu/research/labs/britton/research/varieties-contemplative-experience (11.01.2021)]
• Emerson, David. Hopper, Elizabeth. [wstęp:] van der Kolk, Bessel. Levine, Peter. Cope, Stephen. 2011. Overcoming Trauma through Yoga. Reclaiming your body. North Atlantic Books, Berkeley, California.
• Kripalu Center for Yoga & Health. [URL: https://kripalu.org/presenters-programs/introductiontrauma-sensitive-yoga (11.01.2021)]
• Lindahl, J.R. Fisher, N.E. Cooper, D.J. Rosen, R.K. Britton, W.B. 2017. The Varieties of Contemplative Experience: A Mixed-Methods Study of Meditation-Related Challenges in Western Buddhists. PLoS One 12(5):e0176239. [URL: https://journals.plos.org/plosone/article? id=10.1371/journal.pone.0176239 (11.01.2021)]
• Maté, Gabor. 2019. On The Connection Between Stress and Disease. [URL: https://youtu.be/ajo3xkhTbfo (11.01.2021)]
• Schwartz, Arielle. 2020. Złożony zespół stresu pourazowego. Jak odzyskać integralność psychiczną i kontrolę nad emocjami. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellonskiego.
• Stephen Porges, Stephen. 2020. Teoria poliwagalna. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellonskiego.
• Rhodes, Alison. 2014. Yoga for Traumatic Stress: A Three Paper Dissertation. Boston College University Libraries.
• Silverberg, Rowan. 2019. Trauma Center Trauma Sensitive Yoga (TC-TSY) Peer Support Groups: An Adjunct Modality in a Feminist Approach to Trauma Treatment for Survivors of Sexual Violence. ProQuest LLC.
• Treleaven, David. 2018. Trauma-Sensitive Mindfulness. W.W. Norton & Company, Nowy Jork.
• Van Dam, N.T. van Vugt, M.K. Vago, D.R. Schmalzl, L. Saron, C. Olendzki, A. Meissner, T. Lazar, S.W. Kerr, C. Gorchov, J. Field, B.A. Britton, W.B. Brefczynski-Lewis, J.A. Meyer, D.E. 2017. Mind the Hype: A Critical Evaluation and Perspective Agenda for Mindfulness and Meditation Research. [w:] Perspectives in Psychological Science. [URL: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5758421/ (11.01.2021)]
• Van der Kolk, Bessel. 2018. Strach ucielesniony. Mózg umysł i ciało w terapii traumy. Wydawnictwo Czarna Owca.
• West, Jennifer Inge. 2011. Moving to Heal: Women’s Experiences of Therapeutic Yoga after Complex Trauma. Boston College University Libraries.