Joga i duchowość

Świat wokół nas nieustannie się zmienia. Transformacji ulegają wszystkie obszary ludzkiej aktywności, w tym sfera religijna człowieka. Jeszcze do połowy XX wieku uważano, że rola religii w życiu społecznym zostanie ograniczona lub całkowicie wyeliminowana. 

W drugiej połowie XX wieku zaobserwowano żywiołowy wzrost uczuć religijnych, który zaczął przybierać nowe formy, struktury i środki ekspresji. Okazało się, że sekularyzacja nie jest procesem jednokierunkowym i nieodwracalnym, jak zakładano wcześniej. Wiara zaczęła być wyrażana w sposób bardziej zindywidualizowany, subiektywny i niezależny od kontroli instytucji religijnych. Duży wpływ miała na to kultura współczesna, która kładzie nacisk na indywidualizm jednostki, co przekłada się na jej sposób postrzegania i interpretowania rzeczywistości. Duchowość tym samym stała się jedną z ważniejszych cech społeczeństw ponowoczesnych. Wyraża się ona w dostosowywaniu sfery sacrum do własnego indywidualnego stylu życia.

Opisane zjawiska mają również wpływ na rosnące zainteresowanie jogą. Jej uniwersalny charakter sprawia, że dociera ona do osób posiadających różne potrzeby. Jest formą pracy z ciałem przynoszącą sprawność, energię i zdrowie. To również sposób na redukcję stresu i moment wyciszenia w zabieganym świecie. Dla wielu osób stanowi ścieżkę samorozwoju i wewnętrznego poznania. Motywy podejmowania tej praktyki są różne, jednak nie zmienia to faktu, że dla sporej grupy osób (można powiedzieć nawet społeczności) joga stałą się ważną częścią codziennego życia.

Obecnie dzięki zjawisku globalizacji i glokalizacji różne treści kulturowe przenikają się wzajemnie. Często zaadaptowane zostają tylko wybrane elementy, przez co dochodzi do ich zubożenia, spłycenia i zdegradowania. Kultura masowa funkcjonuje właśnie w taki sposób, ponieważ jest dostosowywana do gustów jak największej grupy odbiorców. Jest to też jednym z głównych powodów utożsamienia jogi na Zachodzie z fizyczną praktyką asan. Dla rodzimych hindusów joga jest wiedzą ezoteryczną, zbiorem praktyk obejmującym harmonijny rozwój człowieka. Jest ścieżką prowadzącą do poznania własnej, indywidualnej jaźni – Atmana, tożsamego z Brahmanem, bezosobową siłą sprawczą, która wszystko stworzyła i do której wszystko powraca.

Mistycy wschodni wskazują, że osoba doświadczająca oświecenia poznaje, że nigdy nie była bytem odrębnym od Boga. To jej osobowe ego i tożsamość sprawiały ułudę oddzielenia od pierwiastka sacrum. Takie rozumienie jogi wynika już z samej nazwy judż znaczącej ‘jednoczyć, łączyć, scalać’. Joga jest dyscypliną samodoskonalenia, medytacji i ascezy, która ma prowadzić do rozwoju duchowego jej adepta. Podejście takie jest diametralnie różne od tego, jak joga jest postrzegana i w dużej mierze propagowana na Zachodzie, gdzie współczesne trendy kulturowe, takie jak kult ciała i młodości, doprowadziły do utożsamienia jej z wykonywaniem asan, pomijając bogate zaplecze duchowe i filozoficzne.

Ile jogi w jodze?

Instytucje religijne, zarówno te funkcjonujące od dawna, jak i te dopiero się pojawiające, działają niejako w oparciu o mechanizmy rynkowe. Przypominają producentów oferujących konsumentom swoje produkty. W tym przypadku są to określone, zwarte i spójne ideologie, oparte na właściwych dla siebie dogmatach i rytuałach. Każda z ofert ma na celu jak najlepsze zaspokojenie potrzeb konsumenta. „Klienci” mogą zgodnie z własnym gustem wybrać takie „produkty”, które najlepiej odpowiadają wyznawanym przez nich wartościom. Metafora „rynku religijnego” ukazuje religie jako instytucje, które muszą się wyróżniać, aby przyciągnąć do siebie nowych „klientów”.

Analogicznym powodem, dla którego w ciągu kilkudziesięciu ostatnich lat powstały nowe style jogi (m.in. takie jak Power Yoga, Rocket Yoga, Jivamukti Yoga, Cardic Yoga, Acro Yoga czy Aerial Yoga), jest stworzenie przestrzeni dla nowej kategorii klientów. W obrębie jogi powstały również zajęcia specjalistyczne, aby dotrzeć do konkretnej grupy odbiorców np. joga dla biegaczy, szczęśliwy kręgosłup, joga dla seniorów. Aby wyróżnić się na jogicznym rynku, uformowały się również dziwne hybrydy – Laugh Yoga, Doga, Yoga Raves czy Cannabis Yoga.

Wbrew zachodnim trendom guru ze Wschodu stoją na straży zachowania tradycji. Mają świadomość, że na przestrzeni kilkudziesięciu lat ich nauki mogą zostać przeinaczone, a ich prawdziwy przekaz zaniknąć. Jednym z takich przykładów jest reakcja Sri K. Pattabhiego Joisa na zdobywającą coraz większą popularność Power Yogę. Styl ten utworzony został przez Bryana Kesta w latach 80. XX wieku i rozwinięty przez Barona Baptiste. Opiera się on na elementach ashtanga vinyasa yogi, jednak jego celem nie jest transformacja osobowości adepta, ale wyrzeźbiona sylwetka spełniająca kulturowy kanon piękna. Sri K.P. Jois napisał w 1995 r. otwarty list do magazynu „Yoga Journal”, w którym wyraził swoje rozczarowanie i rozgoryczenie tym, że Power Yoga podszywa się pod przekazywaną przez niego tradycję oraz przestrzegał przed wszystkimi, którzy wykorzystują jego nauki dla sławy i finansowego zysku.

Innym przykładem jest Anusara Yoga, utworzona w 1997 r. przez Amerykanina Johna Riend. Styl ten skupia się na fizycznych korzyściach, jakie przynosi joga, traktując ją jako formę medycyny alternatywnej. Bazuje on na jodze według metody Iyengara uzupełnionej o elementy filozofii tantrycznej. Założyciel Anusara Yogi instrumentalnie wykorzystał starożytne nauki Wschodu. Jego szkoła stała się modnym biznesem, w którym dopuścił się nadużyć seksualnych wobec współpracowników i przeszkolonych nauczycieli. Łamał regulacje federalne, zamrażając aktywa prowadzonych przez siebie spółek, a nawet zdarzało mu się przesyłać paczki z marihuaną, adresowane na własnych pracowników. Incydenty te zmusiły go do opuszczenia instytucji, którą utworzył. Bardzo szybko jednak opatentował unikatową sekwencję 54 asan o nazwie „The roots”, której naucza obecnie.

To tylko wybrane przykłady tego, jak jogiczne nauki wykorzystywane są do prywatnych celów samozwańczych guru. Tracą na tym przede wszystkim osoby, które chcą zgłębić praktykę jogi i niestety trafiają w niewłaściwe miejsce lub dają się uwieść pojawiającej się modzie. Dlatego ważne jest, aby wiedza i praktyka jogi przekazywana była przez kompetentnych nauczycieli, którzy dzielą się z innymi autentycznym przekazem pochodzącym ze źródeł.

Czasami nauki Wschodu stają się prawdziwym błogosławieństwem dla problemów współczesnego człowieka. Przykładem jest naukowo opracowana terapia Redukcji Stresu Opartego na Uważności (MBSR). Przynosi ona niesamowite efekty w redukcji dolegliwości psychosomatycznych, obniżaniu poziomu stresu, poprawie relacji z innymi, jak również pozwala człowiekowi rozwijać intuicję i kreatywność. Techniki uważnościowo-medytacyjne stanowią remedium na wiele współczesnych problemów, z którego warto korzystać. Nasuwa się jednak pytanie, czy nauki przekazywane przez mistyków i guru miały na celu poprawę nastroju i obniżanie poziomu stresu, czy jest to tylko efekt uboczny praktyk oferujących głębszy wgląd duchowy?

W Polsce, podobnie jak na Zachodzie, również zdarzają się sytuacje, w których joga traktowana jest instrumentalnie lub jej duchowy wymiar jest pomijany. Powstają stowarzyszenia skupiające się tylko na biomechanice asan – najbardziej powierzchownym i materialnym aspekcie jogi. Zdarzają się również sytuacje, w których praktykowanie jogi jest wykorzystane przez sekty w celu przyciągnięcia nowych adeptów. Takie rzeczy zdarzają się na całym świecie, ponieważ obce treści kulturowe odbierane są przez zachodni, materialny i scjentystyczny punkt widzenia. Joga natomiast oferuje zmianę tego punktu z paradygmatu opartego o kartezjańską wizję świata podzielonego na umysł i materię, na bardziej holistyczny – traktujący ciało i umysł jako jedność.

Duchowość ponowoczesna

Religijność jak każde zjawisko zmienia się zarówno w formie, jak i treści. W naszym kręgu kulturowym istotny wpływ na nią mają instytucje kościelne. Ich zdaniem przemiany zachodniej religijności wynikają z obcych ideowo i kulturowo czynników odpowiedzialnych za destabilizację zachodniej cywilizacji. W ten sposób podkreślają, że kryzys religijności leży poza strukturami tych instytucji, a takie zjawiska jak globalizacja czy wymiana kulturowa niosą ze sobą nie postęp, ale zagrożenia dla podstaw tradycji chrześcijańskiej.

Kultura globalna ma coraz większy wpływ na religie i duchowość i to ona nadaje kierunek ich transformacji. Życie duchowe człowieka coraz rzadziej realizuje się w obrębie kościoła, a coraz częściej w nieformalnych wspólnotach, nieposiadających tradycyjnych struktur. Duchowość stała się istotnym składnikiem życia społecznego i znacząco różni się od religijności. Religa koncentruje się wokół publicznie celebrowanych rytuałów. Ma sformalizowany charakter, posiada strukturę, hierarchię i administrację.

Duchowość natomiast zamyka się w ramach prywatnego świata, za którego kształt każdy odpowiedzialny jest sam. Religia wymaga przynależności, rytuałów i dewocji. Duchowość potrzebuje pracy nad sobą i dyscypliny na ścieżce dążącej do samorealizacji. Religii trzeba się nauczyć i przyjąć ją z zewnątrz. Duchowość wyłania się z pragnienia doświadczenia transcendencji i rodzi się z wewnętrznej potrzeby obcowania z sacrum. Duchowością są wszystkie działania, postawy i przekonania człowieka, w których realizuje się jego dążenie do transgresji, czyli przekraczania własnych granic (mentalnych, społecznych, symbolicznych), kondycji i aktualnej sytuacji życiowej.

Aktywność taka podejmowana jest w imię wartości uznawanych przez jednostkę za pozytywne. Mogą to być zarówno wartości religijne, jak i etyczne, estetyczne czy inne, niezwiązane ze sferą religii. Aktywność ta dostarcza sensu, wyjaśnia świat, zaspokaja potrzeby przynależności i akceptacji. Zaangażowanie w realizację tych wartości spełnia podobne funkcje jak tradycyjne religie. Duchowość jest cechą kulturotwórczej postawy człowieka, ma charakter uniwersalny i ponadreligijny. Ukazuje ona dążenia do zmiany sytuacji i świadomości w wymiarze społecznym i indywidualnym, które są ulokowane w różnych dziedzinach kultury występującej w obrębie religii i poza nią.

W kontekście psychologicznym duchowość ma charakter podmiotowy i rozwojowy, ponieważ dotyczy wszelkich działań zmierzających do pokonania i przekraczania transcendencji oraz osiągniętych dzięki temu rezultatów. Wyznaczenie i osiągnięcie celu skutkuje zmianą perspektywy oglądu rzeczywistości, nabyciem nowych zdolności lub wkroczeniem w odmienny stan świadomości. W każdym z tych przypadków następuje realizacja wewnętrznego potencjału jednostki, który obecny był już przed wkroczeniem na ścieżkę duchowych poszukiwań.

Duchowość wynikająca z wewnętrznych potrzeb jest świadomą, intencjonalną przemianą i opiera się na przyjęciu szczególnych wzorów kulturowych. Są one systemem przekonań o naturze rzeczywistości i drogach jej poznania wypracowanych przez świętych, proroków, mistyków czy guru, którzy przekazują tę wiedzę językiem symbolicznym. Doświadczenia takie mogą być również osiągnięte przez osoby niewyznające żadnej religii, przynoszą je wtedy różne formy artystycznej ekspresji, psychoterapie i warsztaty rozwoju osobistego. Poczucie transcendencji odbywa się wówczas bez koncepcji boga.

Chociaż praktyki duchowe można by w znacznej mierze zaklasyfikować jako praktyki religijne, określenie „duchowość” silniej oddaje istotę i dynamikę wewnętrznego procesu. Współczesna duchowość wiąże się z zerwaniem z soteriologią i aksjologią chrześcijańską. Idea ofiary i zbawienia zastępowana jest ideą (samo)rozwoju jednostki i jej doskonalenia.

Od ciała do ducha

Joga idealnie wpasowuje się we współczesne rozumienie duchowości. Jej regularna praktyka prowadzi do przemiany praktykującego, pozwala odkryć jego potencjał i przełamać ograniczające go bariery w postrzeganiu siebie i świata zewnętrznego. Joga pozwala zbliżyć się do wewnętrznego świata przeżyć i doświadczeń, nawiązać ponowny kontakt z samym sobą. Pozwala otworzyć się na sferę duchową bez pośrednictwa kapłanów. Uczy, że tylko dzięki własnej pracy, zaangażowaniu i dyscyplinie można odmienić własne życie. Wymaga wysiłku ukierunkowanego na konkretny cel, czego skutkiem jest zamiana perspektywy oglądu rzeczywistości, nabycie nowych postaw i umiejętności, co pozwala wkroczyć w odmienny niż dotychczas stan świadomości. Następuje realizacja wewnętrznego potencjału jednostki, który obecny był już przed wkroczeniem na ścieżkę duchowych poszukiwań.

Dzięki praktyce jednostka uczy się go wydobywać i być odpowiedzialna za tę przestrzeń. Joga rozumiana w kategoriach rozwojowych jest formą dążenia do transgresji i nie musi dotyczyć sfery religijnej. Ma charakter uniwersalny i ponadreligijny, jest zestawem technik i określonych praktyk – narzędziem, które można wykorzystać, by podnieść jakość swojego życia.

Praktyka jogi zawsze miała na celu przemianę osobowości praktykującego. Jej celem jest przestrukturyzowanie poznawcze. Wykorzystuje się do tego cały wachlarz zasobów: pracę z ciałem, techniki medytacyjne, kulturę orientalną, filozofię, mity. Poszukiwanie sfery sacrum w praktyce jogi jest świadomym działaniem jednostki lub tę świadomość rozwija. Praca z ciałem staje się narzędziem służącym do eksploracji wewnętrznych wymiarów człowieka, pełni rolą osobowotwórczą, wzbogacając repertuar wewnętrznych doświadczeń i przeżyć. Praktykowanie jogi umożliwia kontakt z samym sobą. Pracuje się z ciałem, by zmienić sposób funkcjonowania umysłu. Osiąga się to właśnie poprzez praktykowanie fizycznych asan.

Takie przejście od fizyczności do psychologizacji efektów jogi ukazuje jej procesualny charakter. Można wyróżnić wiele etapów, na których znajdują się praktykujący. Każdy z nich może się zatrzymać w momencie adekwatnym do własnych potrzeb. Jedni chcą poznać swoją cielesność, zadbać o zdrowie, ewentualnie poczuć uspakajający i wyciszający efekt ćwiczeń. Drudzy dostrzegą holistyczny wymiar praktyki jogi, obserwując pełniejsze efekty psychofizyczne, wzrost zadowolenia, poczucia własnej wartości i zwiększoną kontrolę nad emocjami. Jakość życia wzrasta i często zmienia się styl życia (dieta czy sposób spędzania wolnego czasu). Niektórzy otwierają się światopoglądowo, zaczynają interesować wschodnią filozofią i duchowością. Również sama praca z ciałem może stać się w pełni praktyką duchową.

Joga i paradygmat holistyczny, na którym się opiera, ściśle korespondują z kondycją ponowoczesnego świata. Zachodni jogini, poprzez praktykę asan, odnajdują wewnętrzne pokłady energii, dzięki którym świadomie przekształcają i projektują swoje życie. Często czerpią z różnych tradycji ezoterycznych i religijnych, konstruując swój własny sposób interpretacji rzeczywistości. Mentalność człowieka Zachodu pozwala odnajdywać sakralność we wszystkim, co przynależne naturze ludzkiej – w ciele, emocjach, pragnieniach, a nawet w osobowej tożsamości.

Są one źródłem siły napędzającej jego rozwój duchowy. Według wschodnich joginów elementy te przysłaniają prawdziwą naturę człowieka. Jogin próbuje zniwelować ich wpływ i powściągnąć ich skutki. Członkowie zachodnich społeczeństw uwrażliwili się na własne procesy psychiczne. Poprzez różnego rodzaju metody i techniki próbują uzyskać głęboki stan introspekcji, pozwalający zrozumieć im własne uwarunkowania psycho-mentalne. Fascynacja kultury współczesnej ciałem oraz przemianą współczesnej religijności pozwala praktykującym jogę intencjonalnie nadawać swoim poszukiwaniom wymiar duchowy.

AUTOR: Krystian Mesjasz